پاسخ حضرت امام صادق صلوات الله و سلامه علیه به شبهه ی ابن کمونه

تصویری که صادق آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم از صانع عالم ارائه کرده است، علی نحو بسیط الحقیقه است که جائی برای شبهه نمی گذارد. ایشان می فرماید: «فَلِمَ لَا یَدْفَعُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ صَاحِبَهُ وَ یَنْفَرِدُ بِالتَّدْبِیرِ»؛ یعنی اگر دو قدیم قویّ فرض کنی، چرا هرکدام از آن دو دیگری را دفع نمی کند تا در تدبیر عالم یکتا باشد؟ استفهام انکاری امام صلوات الله و سلامه علیه، بیانگر این است که «قدیم قوی» امکان ندارد دیگری را در عرض خود جای دهد؛ یعنی موجودِ «قدیم قوی» به نحوی است که تمام دامنه ی وجود را پر کرده است، و جائی برای تصوّر غیر نمی گذارد، اگر «قدیم قوی» غیر از این نحو فرض شود، خلاف فرض است و آن موجود، «قدیم قوی» نخواهد بود.

تصور اینچنینی از واجب الوجود، فقط با «بسیط الحقیقه» بودن، سازگار است، و این همان است که بعدها زمینه­ی فکری صدرالمتألهین می شود تا بر عالم و آدم بنازد و بگوید: «بر روی کره ی زمین کسی را پیدا نمی کنم که اطلاعی از آن داشته باشد».

ملاصدرا در شرح این روایت قیّم توحیدی، پس از تقسیم مضمون روایت به سه قسمت، در قسمت سوم، می نویسد:

 «و امّا المقصد الثالث الذی فی أنّ ماهیته تعالى إنّیّته؛ بمعنى ان لا ماهیة له سوى الحقیقة المحصنة و الانیة البحتة و الوجود الصرف الذی لا اتم منه، فلا یشوبه عدم و لا عموم و لا خصوص. فالیه الاشارة بقوله علیه السلام: شَیْ‏ءٌ بِخِلَافِ الْأَشْیَاءِ، لأنّ کل ما سوى حقیقة الوجود له ماهیة خاصة یعرضها عدم و قصور و یلحقها کلیة او جزئیة، و کل منها یسلب عنه اشیاء کثیرة وجودیة، فهذا جسم و هذه صورة و هذا فلک و هذا انسان، فما هو فلک لیس بإنسان و ما هو جسم لیس بعقل و ما هی صورة لیست بمادة، و هذا بخلاف ذاته تعالى.

اذ هو کل الوجود و کله الوجود، و ما من شی‏ء الا و هو ذاته او تبع و رشح لذاته، و ما فی الوجود الا ذاته و صفاته و افعاله و لهذا قال: وَ أَنَّهُ شَیْ‏ءٌ بِحَقِیقَةِ الشَّیْئِیَّةِ غَیْرَ أَنَّهُ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ ... الى آخره، فنفى عنه النقائص و القصورات و التراکیب و الکثرات و التغیرات و الامکانات، فکل ما سواه یلحقه شی‏ء من هذه المثالب و العیوب».[1]