علت وجود تفاوت ها و نواقص

همه ی اختلاف ها و تفاوت ها ناشی از اختلاف در مبادی و اسباب است. اگر پدری گندم بکارد گندم برداشت خواهد کرد و اگر جو، جو. طینت، پدر و مادر، محیط و ... همه از انسان شخصی و شخصیتی را می سازند که به تمام معنا با دیگری متفاوت است. این تفاوت ها کاملاً طبیعی است اصلاً بیرون از حدود ظلم است و تخصّصاً از دایره ی ظلم خارج است. دنیا جای اختلاف و تفاوت است. اگر پای کسی به دنیا باز شد (درمعنای دقیق آن اگر کسی موجود شد) حتماً با دیگری متفاوت خواهد بود و اعتراض باطل است. اگر او بخواهد مانند دیگری باشد باید از طریق علل و مبادی مانند او شود، در این صورت او دیگری خواهد بود و باز هم مانند او نیست. بنابراین انسان در این دنیا محال است مانند دیگری باشد. تفاوت ها طبیعی است و از ناحیه ی خالق نیست، از ناحیه ی مخلوق است. این مخلوقات و شرائطند که بر ما حد می زنند و ما را «ما» می کنند، کاملاً متفاوت با دیگری.

آنچه خداوند بی واسطه افاضه می کند وجود است که در آن نقصی متصور نیست. این وجود در قرب و بعد خود نسبت به خداوند با دیگر موجودات تفاوت پیدا می کند و نقص از همین جا زاده می شود. هرچه موجود در سلسله ی علل طولی، به خداوند نزدیکتر باشد نواقص کمتری دارد و هر چه دورتر بیشتر. هرچه واسطه ها بیشتر باشند، موجود از خداوند (نه خداوند از موجود) دورتر است و این واسطه ها بر نواقص موجود می افزایند و بر وجود او حد می زنند، و تفاوت ها از همین جا زاده می شود. و نقص ها از همین جا پدید می آیند.