الف) مستقلات عقلیه

برهان های مستقلات عقلیه براهینی هستند که هر دو مقدمه ی آنها عقلی باشد، که بعضی از این برهان ها عبارتند از: «برهان وجوب و امکان» و «برهان صدّیقین».

1- برهان وجوب و امکان

ابوعلی سینا رحمة الله علیه در نمط چهارم از «اشارات و تنبیهات» در تقریر برهان وجوب و امکان می نویسد:

«کل موجود إذا التفتّ إلیه من حیث ذاته من غیر التفات إلى غیره فإما أن یکون بحیث یجب له الوجود فی نفسه أو لا یکون. فإن وجب فهو الحق بذاته الواجب وجوده من ذاته و هو القیوم، و إن لم یجب لم یجز أن یقال: إنه ممتنع بذاته بعد ما فرض موجودا؛ بل إن قرن باعتبار ذاته شرط مثل شرط عدم علته صار ممتنعا، أو مثل شرط وجود علته صار واجبا. و إن لم یقرن بها شرط لا حصول علة و لا عدمها بقی له فی ذاته الأمر الثالث و هو الإمکان فیکون باعتبار ذاته الشی‏ء الذی لا یجب و لا یمتنع. فکل موجود إما واجب الوجود بذاته أو ممکن الوجود بحسب ذاته».[1]

حضرت آیة الله جوادی آملی درباره ی این برهان می نویسد:

«برهان امکان و وجوب، مبتنی بر تحلیل امکان ذاتی ماهیات است. و «بوعلی ره» آن را که برای نخستین مرتبه در نمط چهارمِ اشارات ذکر کرده، «برهان صدّیقین» نامیده است. خصیصه ی اصلی برهان در این است که به واقعیتی خاص، نظیر حرکت، نظم، حدوث و مانند آن، اعتماد نداشته و از نسبتی که ذات اشیاء با واقعیت و هستی دارند، استفاده می کند».[2]

اشکال هیوم بر برهان وجوب و امکان

«برهان می گوید که نسبت اجزای جهان به وجود و عدم یکسان است، و هر یک از موجودات خارجی متّصف به امکان و در نتیجه نیازمند علّت می باشند. ولی نمی توان این حکم را به «مجموع جهان» [که محل نزاع است] سرایت داد، زیرا دلیلی بر یکسانیِ حکم اجزاء با «مجموع» نیست».[3]

ابطال اشکال هیوم

بطلان اشکال فوق از این جهت است که مستشکل گمان برده است در استدلال، از امکانِ ماهویِ وجودِ «مجموع عالم» استفاده شده است. [در حالی که] قضیه ی مورد استفاده در برهان این است که ممکن بدون استفاده ی از غیر، هرگز موجود نمی شود، [زیرا چنانکه در تقریر برهان ذکر شد، الممکنُ باعتبار ذاته الشی‏ءُ الذی لا یجب و لا یمتنع] و این قضیه ای حقیقیه است که بر جمیع ممکنات، نه مجموع آنها صادق است، زیرا «مجموع» اصلاً وجود [خارجی] ندارد و چون وجود ندارد، نه واجب است و نه ممکن، و قهراً نیاز به غیر ندارد و این عدم نیاز از باب سالبه به انتفای موضوع است. البته «مجموع ممکنات» که یک مفهوم ذهنی است، با آنکه در خارج وجود ندارد، در ظل هستی و واقعیت علم از وجود ذهنی برخوردار است، و در این وجود ظلّی، عنوان «مجموع» بر آن به حمل اوّلی است نه به حمل شایع صناعی، و به همین لحاظ در زمره ی ممکنات قرار گرفته و جزئی از سلسله ی ممکنات و در نتیجه، مصداقی برای قضیه ی حقیقیه ی مزبور است. و همانگونه که در تقریر برهان گذشت، هر ممکنی که در نظر گرفته شود، به دلیل اینکه مصداقی از قضیه ی یاد شده است، خود زیر عنوان احتیاج و نیاز قرار داشته و تحقق آن را تنها واقعیتی پاسخ خواهد داد که خارج از این عنوان بوده و در ذات خود غنی و بی نیاز باشد».[4] «[بنابراین] اوّلاً: مجموع فاقد وجود خارجی بوده و ثانیاً: در برهان مزبور از مجموع ممکنات به عنوان یک اصل و مقدمه استفاده نشده است، و ثالثاً: در فرضی که مجموع ممکنات وجود داشته باشد و از آن در برهان استفاده شود، امکان و نیاز آن، از لوازمِ ذاتی مجموع بوده که توسط عقل دریافت شده و فهم آن محتاج به مشاهده و تجربه نیست».[5]