قسمت دوم برهان: 

اگر دو صانع قدیم، برای جهان فرض شود، از سه حالت خارج نیست:

یا از هر جهت متّفقند و یا از هر جهت مختلفند (و یا از جهتی متّفق و از جهتی مختلفند).

حالت اول باطل است؛ زیرا خلاف فرض است و دوئیّت محقق نخواهد شد.

حالت دوم نیز باطل است؛ زیرا وحدت نظام عالم و اتصال تدبیر، دلالت بر وحدت صانعِ عالم دارد؛ چنانکه فرمود: «أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکَاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَیهِمْ؟ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ»[1].

إن قُلتَ: شما با فرض وحدت عالم بر وحدت صانع عالم استدلال کردید، ممکن است جهانی وراء این عالم باشد که آن جهان، مخلوق آن صانع باشد.

قُلتُ: اشکال را با یک قیاس استثنائی پاسخ می گوئیم:

اگر برای عالم إله دیگری فرض شود، لازم است که خلقتش (جهانی که می سازد) بر همین مثال و به همین روش باشد.

و التالی (وجود جهانی بر همین مثال و به همین روش) باطلٌ.

فالمقدَّم (وجود إله دیگری برای عالم) مثلُه.

بیان بطلان ملازمه:

برای اثبات بطلان ملازمه، قول ابن سینا را در اثبات وحدت عالم نقل می کنیم: