شرح روایت توحیدیه[1]

این قسمت از روایت، متکفّل اثبات توحید صانعِ عالم و نفی شریک از اوست.

این برهان شامل سه قسمت است:

قسمت اول برهان: 

اگر صانع عالم دوتا باشد، یا هر دو قوی اند و یا هر دو ضعیفند و یا یکی قوی و دیگری ضعیف است.

اگر هر دو قوی باشند، قهراً یکی از آن دو، دیگری را دفع خواهد کرد؛ زیرا لازمه ی قوّت، غلبه و استیلاء است و مفروض ما نهایت قوّتِ دو صانع است، چنانکه قرآن کریم می فرماید: «مَا کَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهٍ إِذًا لَذَهَبَ کُلُّ إِلَهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یصِفُونَ[2]». اگر هر کدام نتواند دیگری را دفع کند، یا اینکه فقط یکی از آن دو دیگری را دفع کند، خلاف فرض است، و اگر هر کدام دیگری را دفع کند (چون هر دو قوی اند)، لازمه اش این است که از فرض وجود آن دو، عدم آن دو لازم آید؛ زیرا «لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا، فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یصِفُونَ[3]». بنابراین تصوّر دو صانعِ قدیمِ قوی، به گونه ای که معنای «قویّ» علی نحو «بسیط الحقیقه» فرض شود (و هو الحقّ)، تصوّری باطل خواهد بود.

و اگر هر دو ضعیف باشند، بطلانش واضح است.

و اگر یکی قوی باشد و دیگری ضعیف، صانع قوی، صانع و مدبّر عالم است.