8- نقش قاعده بسیط الحقیقه در انحلال شبهه ی ابن کمونه

در بخشهای قبل گذشت که ابن کمونه، در توحید، شبهه ای دارد[1] که مضمون آن چنین است:

«لم لایجوزُ أن یکونَ هناک هویّتان بسیطتان مجهولتا الکُنه المختلفتان بتمام الماهیة یکونُ کلٌّ منهما واجبَ الوجود بذاته، و یکونُ مفهومُ واجبِ الوجود منتزعاً منهما مقولاً علیهما قولاً عَرَضیاً فیکون الاشتراک بینهما فی هذا المعنى العرضی المنتزع عن نفس ذات کل منهما و الافتراق بصرف حقیقة کل منهما».

یعنی: چرا جایز نباشد که در عالم دو هویتِ بسیط وجود داشته باشد که هر دو، ذاتشان مجهول باشد و به تمام ذات با هم مختلف باشند و هر دو نیز واجب الوجود بالذات بوده، مفهوم واجب الوجود از خودِ آنها انتزاع و بر آنها حمل شود؛ به این معنی که ‌بگوییم «هما واجبا الوجود»، در حالی که این حمل به نحو حملِ عرضِ عام بر شیء باشد. بنابراین، اشتراک بین آن دو واجب الوجود، در همین عنوان عَرَضیِ منتزع از خودِ ذات هر کدام از آن دو باشد، و افتراق آن دو واجب الوجود، به صرف الحقیقه بودنِ آنها (به صورت جداگانه) باشد.

ملا صدرا در اسفار می نویسد:

شیخ اشراق نتوانسته است این شبهه را با برهان «صِرف الشیء» پاسخ دهد و به دنبال براهین دیگری بوده است:

«و الشبهة مما أوردها هو [شیخ اشراق] أولا فی المطارحات تصریحا، و فی التلویحات تلمیحا ثم ذکرها ابن کمونة و هو من شراح کلامه فی بعض مصنفاته و اشتهرت باسمه و لإصراره على اعتباریة الوجود و أنه لا عین له فی الخارج تبعا لهذا الشیخ الإشراقی، قال [شیخ اشراق] فی بعض کتبه أن البراهین التی ذکروها إنما تدل على امتناع تعدد الواجب مع اتحاد الماهیة و أما إذا اختلفت فلا بد من برهان آخر و لم أظفر به إلى الآن‏».[2]

نه تنها شیخ اشراق بلکه هرکسی که قائل به اصالت الماهیه (حداقل در واجب) باشد، و نیز هرکسی که قائل به وجودهای متباین باشد، توان پاسخ به این شبهه را نخواهد داشت.

مرحوم حکیم سبزواری می نویسد:

«شبهةُ ابن کمونه شدیدةُ الورود علی طائفتین إحداهما الطائفة الذین قالوا بأصالة الماهیة ... و ثانیهما الذین قالوا بعدم السنخیة بین العلة و المعلول بل بین وجودٍ و وجودٍ و لو کالسنخیة بین الشیء و الفیء سواء قالوا بالإشتراک اللفظی فی الوجود حذراً من السنخیة، او بالإشتراک المعنوی بل و إن قالوا بإصالة الوجود و لکن قالوا فیه بحقائق متبائنة بذواتها البسیطة بحیث لا حیثیة بینهما تکون عین مابه الإختلاف، بل اقول دفعها علی هؤلاء [طائفه ی دوم] اصعب من دفعها علی اولئک [طائفه ی اول]، بل لا تنحل».[3]

حضرت آیة الله جوادی آملی حفظه الله در شرح حکمت متعالیه می نویسد:

«اگر چنانچه ماقائل به اصالت ماهیت شدیم، محتوای برهان صرف الشی این است که دو فرد برای ماهیت نوعیه واجب که در ذاتش صرف است، مستحیل است. ولی اگر نوع و حقیقت دیگری فرض شود، آنگاه یک فرد هم از آن حقیقت صرف خواهیم داشت، زیرا قانون صرف الشی می گوید: دو فرد از یک امری که صرف باشد، مستحیل است اما اگر دو حقیقت متباین داشتیم که هر دو صرف باشند نظیر بیاض و سواد ممکن است از هر کدام فردی یافت شود.... همچنین اگر قائل شدیم به اینکه وجود حقیقت اصیلی دارد اما وجودات حقایق متباینه اند، باز برهان صرف الشی جاریست ولی توحید را اثبات نمی کند، زیرا می توان دو واجب فرض نمود که هر دو حقیقت، مباین یکدیگرند و برای هر کدام هم بیش از یک فرد نیست».[4]

بنابراین در مبنای اشراق (أصالة الماهیة) و مذهب مشّاء (حقائق متباینه بودنِ وجودات)، شبهه ی ابن کمونه بر برهان ترکب وارد است و این دو مسلک قدرت پاسخگوئی و رفع این شبهه را ندارند، اما در مسلک أصالة الوجود، طبق قاعده ی بسیط الحقیقة، چنانکه گفتیم، واجب الوجود، تمام اشیاء وچودی است و هیچ شیء وجودی از او قابل سلب نیست، در نتیجه فرض وجودی ثانی، که او هم واجب الوجود باشد، چنانکه ابن کمونه فرض کرده است، و با بسیط الحقیقه غیریت داشته باشد، از ریشه فرضی نادرست خواهد بود.

بنابراین در مبنای أصالة الوجود، این شبهه، از اول وارد نمی شود تا رفع شود؛ یعنی شبهه حل نمی گردد بلکه شبهه در برابر مبنای أصالة الوجود و بر اساس قاعده ی بسیط الحقیقه، موضوعاً منحلّ است.