شبهه ی وارد شده بر برهان نظم

دیوید هیوم فیلسوف انگلیسی شبهه ای بر این برهان وارد کرد که خلاصه ی آن چنین است:

اولاً: این برهان، قیاسی بین جهان هستی و مصنوعات بشری است، و قیاس این دو، مع الفارق است. زیرا سنخیتی بین این دو نیست. بنابراین از حکم یکی (صانع داشتنِ مصنوعات بشری) به دیگری (صانع داشتن جهان هستی) نمی توان رسید.

ثانیاً: بنابر فرض، خداوند جهان دارای کمال مطلق است و این برهان با فرض گرفتنِ بهترین نظم ممکن برای جهان، می خواهد کمال مطلق بودن را برای خداوند ثابت کند، اما فرض بهترین نظم ممکن، زمانی صحیح است که مقایسه بین جهان های موجود باشد، در حالی که برای ما امکان این مقایسه وجود ندارد.

ثالثاً: اگر هم این جهانِ موجود، بهترین جهان ممکن باشد، باز هم در صورتی برهان کامل است که ثابت کند اولین جهان مخلوق است و قبلاً خداوند تجربه ای رو به پیشرفت نداشته و تقلیدی هم در کار نبوده است.

رابعاً: نواقص موجود در این جهان و آفات و بلایای طبیعیِ فراوان، با حکیمانه بودنِ جهان سازگار نیست.[14]

رد نقد دیوید هیوم

برهان نظم مرکب از دو مقدمه است که یکی حسّی و دیگری عقلی است، و نقش حس فقط اثبات موضوع است؛ یعنی حس فقط وجود نظم در جهان خارج را اثبات می کند، و نقش استنباط عدم تصادفی بودنِ جهان و صانع داشتن جهان و اثبات حکمت عالیه و کمال مطلقِ خالق جهان را عقل به عهده دارد .... بنابراین بین نظم قویم جهان و دخالت عقل و شعور در خلقت آن، رابطه ی منطقی برقرار است. به عبارت دیگر ماهیت نظام جهان با مقولات سه گانه اش (رابطه داشتن، هماهنگ بودن و هدفدار بودن)، با زبان تکوینی فریاد می زند که این نظام هستی، مخلوق عقل واسع و شعور کبیری است.[15]