عدالت خداوند و نواقص

آنچه خداوند بی واسطه افاضه می کند وجود است که در آن نقصی متصور نیست. این وجود در قرب و بعد خود نسبت به خداوند با دیگر موجودات تفاوت پیدا می کند و نقص از همین جا زاده می شود. هرچه موجود در سلسله ی علل طولی، به خداوند نزدیکتر باشد (بین او و خالقش واسطه ی کمتری باشد)، نواقص کمتری دارد و هر چه دورتر بیشتر. هرچه واسطه ها بیشتر باشند، موجود از خداوند (نه خداوند از موجود) دورتر است و این واسطه ها بر نواقص موجود می افزایند و بر وجود او حد می زنند.

بنابراین خداوند هرگز کسی را مثلاً کور مادرزاد نمی آفریند و به او این نقص را نمی دهد و بر او حدّ کوری نمی زند. ایجاد او به عنوان یک انسان، کامل است همانطور که اگر فرشته بود موجودی کامل بود. نیز همانگونه که اگر او یک حیوان یا یک گیاه یا یک جماد بود کامل آفریده می شد. آنچه در وجود نقص ایجاد می کند، واسطه است. یعنی در مرحله ی «ایجاد» نقصی نیست، اگر نقصی هست در مرحله ی «خلق» است که با حضور واسطه ها و با دخالت آنها انجام می شود و نقص از آنها زائیده می شود.

انسان کور به جهت عللی که وجود آن علل، کوری را باعث می شود، کور شده است. این کوری عین عدالت است زیرا عدل استقرار هر چیزی در جای خویش است. اگر علل کوری موجود باشند، کوری در جای خود مستقر است. معمولاً سنّت خداوند این نیست که تأثیر عوامل را خنثی کند و موجود را از نواقص قهری برهاند. خداوند در هر جهانی سنتی دارد و فقط گاهی که حکمتش اقتضا کند، راه تأثیر عوامل را می بندد و صفتِ قهّاریتِ ذاتیه ی مطلقه ی خود را بر صفتِ قهاریتِ عَرَضیه ی مقیّده ی عوامل غلبه می دهد، فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعًا.